Bóng hồng trong tình khúc 'Thu, hát cho người'

Hơn nửa thế kỷ viết 'Thu, hát cho người', Vũ Đức Sao Biển chưa từng gặp lại cô gái năm xưa gợi cảm hứng cho tình khúc.

Trong hàng trăm ca khúc cố nhạc sĩ từng viết, sáng tác đầu tay năm 1968 trở thành nhạc phẩm được yêu thích bậc nhất. Ca khúc kể về chàng trai nhớ nhung bóng dáng người cũ khi về thăm bến xưa. Mãi ôm mối tình si, anh chờ cô gái "giữa bao la đồi nương", để hái tặng cô một đóa hoa sim "đẫm tương tư". Ở Phượng ca (NXB Văn hóa Văn nghệ in năm 2019) - một trong những cuốn sách cuối cùng của Vũ Đức Sao Biển, nhạc sĩ kể bài hát  gắn liền thời hoa mộng của ông, khi còn học cấp ba ở huyện Duy Xuyên (Quảng Nam).

Thập niên 1960, chàng trai Võ Hợi (tên thật của Vũ Đức Sao Biển) trọ học ở Hội An. Mỗi chiều thứ bảy, anh phải đi bộ về nhà, trưa hôm sau lại đi ngược về trường để kịp bắt đầu tuần học mới. Anh có một cô bạn cùng quê, học dưới hai lớp, tên ở nhà là Thu. Vì cô sợ đi một mình, lần nào về anh cũng chờ. Sóng bước bên anh, cô ngại ngùng nói: "Đừng bao giờ bỏ em một mình nghe". Có lần, thấy anh ôm guitar nghêu ngao, cô nói: "Ngày sau nếu trở thành nhạc sĩ, anh nhớ viết cho em một bài hát nghe". 

Ngày ấy, thường đi phía sau, bao giờ anh cũng nhìn kỹ vóc người cô, từ mái tóc xõa một bên đến bờ vai gầy guộc trong nắng. Có lần, cô bị gai tre đâm vào chân, anh lơ ngơ ngồi gỡ. Lần hẹn hò đầu, đi giữa ruộng dâu xanh ngát, anh chợt thấy hai cụm hoa lay ơn mọc lên thật đẹp. Anh rụt rè hái hoa tặng bạn - lần đầu và cũng là lần duy nhất trong đời. Họ nắm tay, đi bên nhau một quãng dài mà không nói tiếng nào, dẫu tâm trí đong đầy cảm xúc. 

Năm 1966, anh đậu khoa Việt - Hán trường Sư Phạm, thuộc Viện Đại học Sài Gòn (cũ). Họ mất liên lạc với nhau từ đó. Năm 1968, cha mất, anh về quê thọ tang. Anh tìm về căn gác trọ cũ của cô gái, song cô đã chuyển đi tự khi nào. Tháng 9 năm đó, nhạc sĩ ngồi bên dòng sông Thu Bồn, giữa đồi sim tím nở rộ. Nhớ đến lời bạn dặn năm xưa, anh trải tờ giấy lên thùng đàn, bắt đầu viết:

"Dòng sông nào đưa người tình đi biền biệt

Mùa thu nào cho người về thăm bến xưa

Hoàng hạc bay, bay mãi bỏ trời mơ

Về đồi sim, ta nhớ người vô bờ..."

Nhạc sĩ viết theo kết cấu của hành âm cổ điển, đúng quy chuẩn nhạc Tây phương. Ca từ là dòng cảm xúc lãng đãng, "nằm giữa tình bạn và tình yêu" của tác giả khi nhớ về mối tình đầu.

Nhạc sĩ kể năm 2011: "Thuở ấy, tâm hồn tôi trong sáng lắm, cứ y như dòng suối trong vắt êm đềm xuôi chảy dưới chân đồi. Mùa thu, hoa sim tím nở như một tấu khúc dịu dàng. Hoa sim, cái màu hoa tím nhạt lãng mạn, bình dị giữa thu vàng sao mà gợi nhớ đến thế".

Năm 1968, nhạc phẩm được hai danh ca Anh Ngọc và Hà Thanh hát với hòa âm của nhạc sĩ Trần Nhật Bằng, nhanh chóng phổ biến trên các đài phát thanh. Sau này, ca khúc tiếp tục nổi tiếng qua các giọng hát Lệ Thu, Mai Hương, Vân Hà, Vân Quỳnh, Ngọc Long, Phượng Bằng, Cẩm Vân... Thu, hát cho người trở thành một trong những tình ca kinh điển của mùa thu, làm nên "thương hiệu" của Vũ Đức Sao Biển.

Bài hát với nhạc sĩ là một dấu ấn không thể lặp lại. Năm 2017, ông trở lại chốn cũ - đồi sim Duy Sơn (Quảng Nam). Về khách sạn, ông viết ngay bài Trên đồi xưa. Nhạc sĩ cho rằng có cố gắng bao nhiêu, ca khúc mới không thể đuổi kịp bản tình ca xưa. Với ông, những dòng suy tưởng trong sáng của tuổi đôi mươi chỉ đến một lần rồi ra đi mãi mãi.

Cũng với nỗi nhớ người xưa, Vũ Đức Sao Biển viết hàng chục bài như Chiều mơ, Đường về, Cõi tiêu dao, Người xưa, Phượng ca, Phố Hoài, Đôi mắt... "Cám ơn bạn của ngày xưa! Em đã biến tôi trở thành nhạc sĩ", ông viết trong Phượng ca.

Sau này, nhiều người hỏi ông có còn gặp lại Thu. Nhạc sĩ cho biết hơn 50 năm, ông chưa từng nghe tin tức gì về bà. Ông tin rằng Thu đã có một cuộc sống bình an, hạnh phúc. Đôi lúc, nhạc sĩ nghĩ không gặp lại nhau vẫn có cái hay bởi sẽ giữ mãi hình ảnh năm xưa. "Nếu gặp lại người bạn giữa một đám đông nào đó, chưa chắc tôi đã nhìn ra", ông nói.

Lê Đức Dương trên báo Quáng Nam viết: "Thu, hát cho người" là một bài hát có giai điệu sang trọng, ca từ diễm lệ; câu chữ hợp lại thành ra như một bài Đường thi; hình ảnh chứa đựng nỗi hoài cảm thăm thẳm nơi tâm hồn của người nhạc sĩ đã từng yêu và sẽ yêu mãi mãi[10]. Trên báo Đại Đoàn Kết, Đổ Anh Vũ dẫn lời một nhà thơ, nhận định bài hát là một bản thánh ca về tình yêu, một vẻ đẹp hình như chỉ có trong mơ, trong thơ Đường xưa thấp thoáng cánh hạc vàng thiên giới"

Tôi viết Thu, hát cho người

Vũ Đức Sao Biển

04/02/2011 04:30

Thuở ấy, tôi hai mươi tuổi. Tháng 9, mùa thu, tôi trở về quê nhà Quảng Nam, cầm cây đàn guitar lên đồi sim xưa. Người bạn nghèo thời trung học của tôi không còn nữa, chỉ còn đây khu đền tháp với những nàng Apsara lặng lẽ nhảy múa ngàn năm.
Thuở ấy, tâm hồn tôi trong sáng lắm, cứ y như dòng suối trong vắt êm đềm xuôi chảy dưới chân đồi. Mùa thu, hoa sim tím nở như một tấu khúc dịu dàng. Hoa sim, cái màu hoa tím nhạt lãng mạn, bình dị giữa thu vàng sao mà gợi nhớ đến thế. Tôi nhớ hoa, nhớ người. Và úp mặt sau thùng đàn làm bàn, tôi đặt tờ giấy kẻ nhạc lên, viết Thu, hát cho người.

Dòng sông nào đưa người tình đi biền biệt.
Mùa thu nào cho người về thăm bến xưa.

Bản tình ca thuở đôi mươi bắt đầu với hai câu hỏi tu từ như thế. Hỏi để mà hỏi với chính mình và biết rằng không có câu trả lời. Cái tựa ca khúc là Thu, hát cho người thật ra là hát cho chính mình, hát với mùa sim, tháp cổ, dòng sông.

Hoàng hạc bay, bay mãi bỏ trời mơ.
Về đồi sim, ta nhớ người vô bờ.

Bài Hoàng hạc lâu của thi sĩ Thôi Hiệu có câu “Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản” (Hạc vàng bay một lần là không trở lại nữa). Tôi lấy ý thơ của người xưa để nói đến bạn mình. Ca từ như một tiên tri định mệnh; chúng tôi chẳng bao giờ được gặp lại nhau. Sao mà trùng lặp với câu thơ của Guillaume Apollinaire từng viết “nous ne nous verrons plus sur terre” (Chúng ta sẽ không tao phùng được nữa. Mộng trùng lai không có trên đời - Bùi Giáng dịch). 

Ta vẫn chờ em dưới gốc sim già đó.
Để hái dâng người một đóa đẫm tương tư.

Hai câu này làm lắm người thắc mắc. Năm 2007, nhà văn Sơn Nam từng “phê bình” tôi: “Mày nói dóc. Cây sim ngoài Quảng Nam của mày thấp tịt, vậy mày ngồi chỗ nào để đợi con nhỏ đó? Mà cái đồi sim thì trống huơ trống hoác, con nhỏ đó có đến thì mày mần ăn được gì?”. Nhiều người cũng có thắc mắc tương tự như ông già Nam Bộ.

Thực ra, cây sim già không nhỏ, đặc biệt là khi mọc trên đồi cát. Có cây cao vài ba mét, tỏa bóng mát quanh năm. Và như tôi đã nói, thuở ấy lòng tôi trong sáng lắm cho nên tôi cũng chẳng bao giờ dám nghĩ tới hai chữ “mần ăn” thông thường vốn thuộc phạm trù hình nhi hạ!

Bài hát thoáng một chút suy nghĩ rất Lão - Trang về số phận con người, tình yêu và sự xa biệt:

Thời gian nào trôi bồng bềnh trên phận người.
Biệt ly nào không muộn phiền trên dấu môi.
Mùa vàng lên biêng biếc bóng chiều rơi.
Nhạc hoài mong ta hát vì xa người.

Vẫn là những câu hỏi tu từ không có lời đáp. Ngay khi viết xong, tôi đã hình dung được đây là một bài tình ca hay của đời mình. Bài hát Thu, hát cho người được đưa cho ca sĩ Hà Thanh, 2 tuần sau được hát trên Đài Phát thanh Sài Gòn bởi hai danh ca Hà Thanh và Anh Ngọc; sau đó là Phượng Bằng, Mai Hương, Quỳnh Dao, Kim Tước, Vân Quỳnh, Vân Hà, Ngọc Long... Bài hát nhanh chóng trở nên nổi tiếng. Cho đến bây giờ đã là 43 năm, Thu, hát cho người đã được đặt tên cho rất nhiều chương trình âm nhạc mùa thu hằng năm.

Thời đôi mươi, tôi để lại cho cuộc sống và bạn yêu nhạc Thu, hát cho người, Chiều mơ, Tiếng hát trên đồi Tăng Nhơn Phú. Thời  năm mươi, sáu mươi, tôi để lại Điệu buồn phương Nam, Đêm Gành Hào nghe điệu Hoài lang, Đường về, Mùa Xuân hát trên ngọn cây tùng, Xuân ca vô tận. Điều lạ lùng là càng về già, âm nhạc của tôi càng vui lên.

Với đời tôi, Thu, hát cho người là một dấu ấn đẹp, thậm chí còn tạo nên những giai thoại, huyền thoại. Tôi thầm nghĩ 143 chữ trong bản tình ca đó là những viên ngọc quý...

"Thu" trong ca khúc nói trên là một nữ sinh xinh đẹp, học Trường Trần Quý Cáp (Hội An, Quảng Nam) từ năm 1961-1968. Người ấy học dưới ông hai lớp, ở cùng làng, thường đi học chung trên con đường từ quê Duy Vinh (vùng đông Duy Xuyên) qua Cẩm Kim (Hội An). Cứ chiều thứ Bảy, họ từ Hội An về lại làng, chiều Chủ nhật lại từ làng qua Hội An. Đường xa 5 cây số, qua hai lần đò, họ cùng đi bộ với nhau 4 năm.

Cô gái này luôn luôn giành đi trước nên trong nhạc phẩm "Đôi mắt", Vũ Đức Sao Biển mô tả: "Đường tre xanh mát qua bãi dâu/ Em giành đi trước bỏ tôi lại sau/ Những chiều qua sông không có nhau/ Tôi về bên bãi dâu xanh chờ em, em có biết".
Vũ Đức Sao Biển nhấn mạnh: "Thu" chỉ là tên hai chúng tôi gọi nhau, đó là tên ở nhà. Tên thật đi học của cô gái này là H.

Do vậy, "Thu, hát cho người" là niệm khúc cuối của một mối tình trong sáng, hồn nhiên, kết thúc không có hậu. Khi từ Sài Gòn trở về cố hương vào năm 1968, Vũ Đức Sao Biển không tìm ra người bạn gái cũ được nữa. Danh tác "Thu, hát cho người" đã ra đời ngay sau đó, vào năm 1968, trong nỗi nhớ khôn nguôi ấy.

Không vơi tình xưa, tác giả còn sáng tác tiếp bài "Phố giáng hương" với những câu êm đềm, da diết: "Phố giáng hương tôi về/ Ngàn thu mắt biếc em đang ở đâu?/ Lá vẫn xanh bên đời/ Mùa xuân vẫn hát vang bên ngàn dâu".
...

Thật sự thì hai người đã chia tay 55 năm nay, chưa một lần gặp lại. Anh vẫn nhớ rõ bóng hình ấy, mỗi khi ai nhắc lại, mắt vẫn đượm chút buồn sâu kín, bởi "biệt ly nào không muộn phiền trên dấu môi".

“Tôi không gọi đó là tình yêu. Tôi cũng không gọi đó là tình bạn thuần túy. Nó kết tinh lóng lánh, vượt lên trên cả tình yêu và tình bạn. Nó là chất ngọc của đời người. Tôi gọi đó là sự hòa quyện những cảm xúc trong sáng nhất,  ban sơ nhất của mỗi đời người chúng tôi. Nó thoáng qua ngắn ngủi như có như không giữa đời người nhưng thật cao đẹp và thuần khiết. Nó làm nên tâm hồn tôi, dĩ vãng tôi. Nó đóng dấu hình tượng bạn vào tâm hồn tôi, mãi mãi một đời.”

“Tôi đã đi qua những trời mây trắng, những rẻ rúng phụ bạc của cuộc đời. Tôi nhận ra một điều: Cái học và kiến thức đắc thủ từ cái học làm nên nhân cách, làm nên giá trị của con người.Thí dụ nhờ học một chút đạo học phương Đông mà tôi hiểu ra cái dũng là sức mạnh tinh thần của con người biết tự thắng mình; cái cường chỉ là sức mạnh cơ bắp thắng được người khác. Tôi tiếc là những năm ra đi làm việc, không còn có cơ hội học nữa. Tôi đành học trong sách vở. Mấy chục năm đều thế, ngày nào tôi cũng đọc trên một trăm trang sách và càng đọc, càng thấy ra những điều mới lạ dù là từ một cuốn sách rất cũ.”

  - Trích Tôi thành nhạc sĩ

Có một lần, tôi rủ bạn đi chơi. Ngày ấy, tôi đã đậu tú tài 1 và bạn đã đậu trung học. Lạ thay, giữa biển dâu xanh ngát không hiểu sao lại mọc lên hai cụm glaieuil (hoa lay ơn) thật đẹp. Tôi hái hoa tặng bạn. Đó là lần đầu tiên và cũng là lần duy nhất trong đời, tôi tặng hoa cho bạn. Chúng tôi nắm tay nhau. Bàn tay của bạn đẹp lạ lùng.

Có một lần, bạn ngồi, mái tóc dài xõa qua một bên, đôi mắt mơ màng, nghe tôi hát những bài tình ca với cây đàn guitare. Bạn chỉ nói: “Ngày sau nếu trở thành nhạc sĩ, anh nhớ viết cho em một bài hát nghe”. Tôi hứa: “Anh sẽ viết tặng em một bài”.

Tháng 9 mùa thu, màu sim tím nở rộ thật lãng mạn nhưng chỉ còn mình tôi với sông Thu, đồi sim và tháp cổ. Tôi thật cô đơn và nhớ bạn biết bao nhiêu. Nhớ lại những lời bạn từng dặn: “Đừng bao giờ bỏ em một mình nghe” và “Ngày sau nếu trở thành nhạc sĩ, anh nhớ viết cho em một bài hát nghe”, tôi trải tờ giấy viết nhạc lên thùng đàn và viết:

Dòng sông nào đưa người tình đi biền biệt.
Mùa thu nào cho người về thăm bến xưa.
Hoàng hạc bay, bay mãi bỏ trời mơ.
Về đồi sim, ta nhớ người vô bờ…
Ca khúc Thu, hát cho người đã ra đời như thế.

Âm hình của ca khúc thật đẹp; kết cấu của hành âm rất cổ điển, đúng quy chuẩn của nhạc pháp Tây phương. Đặc biệt, đoạn Coda biến hóa lung linh, tạo cho bài hát phong vị vừa cổ điển vừa hiện đại. Chút tình cảm ngày ấy trong sáng quá, long lanh quá, lại đứng giữa tình bạn và tình yêu nên ca khúc hồn nhiên một cách lạ lùng:

Ta vẫn chờ em trên bao la đồi nương,
Trong mênh mông chiều sương.
Giữa thu vàng bên đồi sim trái chín,
Một mình ta ngồi hát tuổi thơ bay.

Rồi trong mạch nguồn cảm hứng đó, tôi viết Chiều mơ. Bài hát cung Sol trưởng, vẫn là hình tượng của bạn xưa:

Chiều mơ, anh trở về từ đèo cao hút gió;
Có hoa xưa chờ người xưa đó.
Chiều mơ, anh thấy em buông tóc bên trời;
Buồn một mình trên tuổi xuân phai.
Chiều mơ, anh cầm đàn về bờ xưa suối biếc;
Hát em nghe ngàn lời thương tiếc.
Tình em, anh hứa muôn đời vẫn tôn thờ;
Dù ngày về chỉ có chiều mơ.

Năm 1968, Thu, hát cho người và Chiều mơ được hai danh ca Anh Ngọc và Hà Thanh hát với hòa âm của nhạc sĩ Trần Nhật Bằng trên Đài Phát thanh Sài Gòn.

Sau đó là tiếng hát của các ca sĩ Lệ Thu, Mai Hương, Vân Hà, Vân Quỳnh, Ngọc Long, Phượng Bằng… Hai bài hát vụt nổi tiếng. Năm 1971, các ca khúc của tôi được in ra lần đầu tiên tại Sài Gòn. Đặc biệt, Thu, hát cho người trở thành một trong những khúc tình ca kinh điển của mùa thu và làm nên thương hiệu của tôi. Tôi trở thành nhạc sĩ có tác phẩm để đời ngay trong tuổi hai mươi.

Cám ơn bạn của ngày xưa! Em đã biến tôi trở thành nhạc sĩ. Em đi đâu, về đâu? Tôi viết cho em không chỉ một bài, mà cả chục bài: Chiều mơ, Đường về, Cõi tiêu dao, Người xưa, Phượng ca, Phố Hoài, Đôi mắt… Bởi lòng tôi vốn yêu cái gì trong sáng nhất, hồn nhiên nhất.

Mà em là con người tiêu biểu cho tố chất trong sáng và hồn nhiên ấy. Và bởi tôi muốn thực hiện với em lời hứa đã từng được núi rừng, đồi sim, tháp cổ, dòng sông và phố thị làm chứng cho tôi.