Tóm tắt cơ chế sinh bệnh sởi và hiện tượng xóa miễn dịch nhớ

1. Giới thiệu về bệnh sởi

Bệnh sởi, hay còn gọi là sởi (measles), là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus sởi (measles virus - MV) gây ra, thuộc họ Paramyxoviridae. Đây là một trong những bệnh truyền nhiễm phổ biến và nguy hiểm nhất trên thế giới trước khi vắc-xin được phát triển rộng rãi. Hiện nay, sởi vẫn là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở trẻ em, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển. Virus sởi lây lan qua đường hô hấp thông qua các giọt bắn từ người bệnh khi ho hoặc hắt hơi, với khả năng lây nhiễm gần 100% ở những người chưa có miễn dịch.

Các triệu chứng điển hình của bệnh sởi bao gồm:

- Sốt cao

- Ho, sổ mũi, viêm mắt (viêm kết mạc)

- Ban đỏ đặc trưng xuất hiện trên da, thường bắt đầu từ mặt và lan xuống toàn thân

Bệnh có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng như:

- Viêm phổi

- Viêm tai giữa

- Tiêu chảy

- Viêm não

Dù vắc-xin đã làm giảm đáng kể tỷ lệ mắc và tử vong, các ổ dịch vẫn xảy ra ở những khu vực có tỷ lệ tiêm chủng thấp. Ngoài các biến chứng cấp tính, bệnh sởi còn gây ra một hậu quả lâu dài ít được chú ý: hiện tượng xóa miễn dịch nhớ (immune amnesia), làm suy yếu khả năng miễn dịch của cơ thể đối với các bệnh khác trong nhiều năm.

2. Cơ chế bệnh sởi

2.1. Sự xâm nhập và lây nhiễm ban đầu

Virus sởi xâm nhập cơ thể qua đường hô hấp (khí quản, phế quản) hoặc kết mạc. Sau khi vào cơ thể, virus gắn vào các thụ thể trên bề mặt tế bào miễn dịch, chủ yếu là:

- Tế bào lympho T và B

- Tế bào trình diện kháng nguyên (dendritic cells - DCs)

Thụ thể chính mà virus sởi sử dụng là CD150 (SLAMF1), được biểu hiện mạnh trên các tế bào B và T có chức năng nhớ (memory B và T cells), đóng vai trò quan trọng trong miễn dịch dài hạn.

2.2. Sự nhân lên và lan truyền

Sau khi xâm nhập, virus sởi nhân lên trong các tế bào miễn dịch tại mô lympho cục bộ, sau đó lan truyền đến các cơ quan lympho khác như:

- Hạch bạch huyết

- Lá lách

- Amidan

Tại đây, virus tiếp tục lây nhiễm các tế bào B và T có chức năng nhớ, tạo ra các tế bào khổng lồ đa nhân (Warthin-Finkeldey syncytia) – dấu hiệu đặc trưng của bệnh sởi. Sau đó, virus lan qua máu đến các cơ quan khác như phổi, ruột, gan và da, gây ra các triệu chứng toàn thân và ban đỏ.

2.3. Sự lây truyền

Virus sởi được thải ra từ người bệnh qua các giọt bắn hô hấp trong khoảng thời gian từ 4 ngày trước đến 4 ngày sau khi xuất hiện ban. Virus có thể tồn tại trong không khí ít nhất một giờ, khiến nó cực kỳ dễ lây lan trong môi trường đông đúc hoặc kín.

3. Hiện tượng xóa miễn dịch nhớ

3.1. Cơ chế xóa miễn dịch nhớ

Hiện tượng xóa miễn dịch nhớ (immune amnesia) là một trong những tác động nghiêm trọng nhất của bệnh sởi. Virus sởi không chỉ gây bệnh cấp tính mà còn tấn công và tiêu diệt các tế bào B và T có chức năng nhớ, dẫn đến mất khả năng miễn dịch dài hạn đối với các bệnh khác.

- Tế bào B có chức năng nhớ:  

  Các tế bào B bộ nhớ (memory B cells), đặc biệt là tế bào sản xuất kháng thể IgG+ và IgA+, bị nhiễm và suy giảm nghiêm trọng sau khi mắc sởi. Nghiên cứu chỉ ra rằng số lượng tế bào B bộ nhớ có thể giảm tới 73% ở trẻ em chưa tiêm chủng. Điều này gây mất "trí nhớ huyết thanh", khiến cơ thể không còn khả năng sản xuất kháng thể chống lại các bệnh đã từng mắc hoặc đã tiêm chủng trước đó.

- Tế bào T có chức năng nhớ:  

  Các tế bào T bộ nhớ (CD4+ và CD8+) cũng bị virus sởi tấn công do chúng biểu hiện cao thụ thể CD150. Sự suy giảm này làm giảm khả năng đáp ứng miễn dịch tế bào, vốn cần thiết để chống lại các tác nhân gây bệnh khác.

3.2. Thay thế tế bào miễn dịch

Sau khi tiêu diệt các tế bào B và T bộ nhớ, cơ thể sản sinh các tế bào miễn dịch mới để thay thế. Tuy nhiên, các tế bào mới này chủ yếu chuyên biệt để chống lại virus sởi, thay vì duy trì miễn dịch đa dạng với các bệnh khác. Kết quả là:

- Người bệnh có miễn dịch suốt đời với sởi.

- Nhưng mất khả năng miễn dịch với các bệnh khác, dẫn đến hiện tượng "xóa miễn dịch nhớ".

3.3. Hậu quả và thời gian kéo dài

Hiện tượng xóa miễn dịch nhớ có thể kéo dài từ 2-3 năm, thậm chí lên đến 5 năm, tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng của bệnh. Trong khoảng thời gian này, người bệnh dễ mắc các nhiễm trùng thứ phát như:

- Viêm phổi

- Viêm tai giữa

- Tiêu chảy

Nghiên cứu tại Vương quốc Anh cho thấy trẻ em từng mắc sởi có nguy cơ phải dùng kháng sinh cho các nhiễm trùng không liên quan đến sởi cao hơn 15-24% trong 5 năm sau khi mắc bệnh.

4. Tác động và biện pháp phòng ngừa

4.1. Tác động của xóa miễn dịch nhớ

- Tăng nguy cơ nhiễm trùng thứ phát:  

  Do mất miễn dịch nhớ, người bệnh dễ mắc các bệnh nhiễm trùng khác, đặc biệt là ở trẻ em suy dinh dưỡng hoặc sống trong điều kiện vệ sinh kém.

- Tăng tỷ lệ tử vong:  

  Ở các nước đang phát triển, tỷ lệ tử vong do biến chứng của sởi và nhiễm trùng thứ phát rất cao, đặc biệt ở trẻ dưới 5 tuổi.

4.2. Vai trò của vắc-xin

Vắc-xin sởi, thường được sử dụng dưới dạng vắc-xin kết hợp sởi-quai bị-rubella (MMR), là biện pháp phòng ngừa hiệu quả và an toàn nhất. Vắc-xin chứa virus sởi sống giảm độc lực, kích thích cơ thể phát triển miễn dịch mà không gây bệnh nặng hay hiện tượng xóa miễn dịch nhớ.

- Hiệu quả:  

  Hai liều vắc-xin sởi đạt hiệu quả bảo vệ trên 95%.

- Ngăn ngừa xóa miễn dịch nhớ:  

  Tiêm chủng không chỉ ngăn ngừa bệnh sởi mà còn bảo vệ hệ miễn dịch khỏi sự suy giảm dài hạn do virus gây ra.

 5. Kết luận

Bệnh sởi không chỉ là một bệnh truyền nhiễm cấp tính nguy hiểm mà còn để lại hậu quả lâu dài thông qua cơ chế "xóa miễn dịch nhớ", làm suy yếu khả năng miễn dịch của cơ thể đối với các bệnh khác trong nhiều năm. Hiểu rõ cơ chế này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tiêm chủng rộng rãi, không chỉ để ngăn ngừa bệnh sởi mà còn để bảo vệ sức khỏe cộng đồng khỏi các biến chứng và nhiễm trùng thứ phát. Các ổ dịch sởi vẫn xuất hiện ở những khu vực có tỷ lệ tiêm chủng thấp, do đó, duy trì tỷ lệ tiêm chủng cao là yếu tố then chốt để giảm thiểu tác động của bệnh.

Tài liệu tham khảo

- Measles and Immune Amnesia - ASM.org

- Inside Immune Amnesia - Harvard Medical School

- Measles immune suppression mechanism - PMC

- Measles outbreak and immune suppression - Nature

- Measles immune amnesia public health impact - BBC Future