Táo Bón và Ỉa Đùn

TÁO BÓN

Táo bón là thứ trong đời chắc ai cũng trải qua ít nhất  một lần, là chuyện mà nhiều trẻ con phải đi khám bệnh, nhưng cũng là thứ hay bị coi nhẹ nhất vì chỉ là chuyện đi ỉa thôi mà. 

Ở đời có 4 cái sướng: ăn, ngủ, ụ, ỉa. Nó sắp hàng cuối nhưng nếu nó gây phiền hà thì cuộc đời cũng đau khổ lắm chứ không chơi. Người ta hay nói thằng cha đó mặt quạu đeo như người bị táo bón kinh niên, lúc nào cũng đau bụng, ăn không ngon, ỉa không ra.

Trước khi kể chuyện táo bón mình lại phải kể chuyện hành trình của một cục phân cái đã.

Cao lương mỹ vị mình ăn qua hàm nhai như là một cái máy nghiền, tới dạ dày như vào máy trộn, rồi cái hỗn hợp nhão nhão, sền sệt, chua chua sẽ đi qua hết khúc ruột non dài 6-9 thước, nơi mà nó được phân giải, tiêu hóa, hấp thu các chất dinh dưỡng như protein, đường, chất béo, vitamin, …

Trong quá trình di chuyển 6-9 thước này, thức ăn được đẩy đi trong ruột non và cả trong ruột già nhờ sự co bóp của cơ thành ruột mà được gọi là nhu động ruột. 

Cái sự co bóp này giống như kiểu một con rắn nuốt trôi một con mồi vậy. Các bạn nhớ cái nhu động ruột này vì nó rất quan trọng trong táo bón. Khi nào ruột bạn không có nhu động ruột là bạn sẽ táo bón, còn nhu động ruột quá hăng hái sẽ khiến bạn tiêu chảy (kiểu như hội chứng ruột kích thích gây chọt bụng tiêu chảy.

Sau khi hấp thu hết chất dinh dưỡng, một hỗn hợp sệt lỏng sẽ được đưa tới ruột già. Đây là hỗn hợp phân sơ khai gồm các chất cặn bã của thức ăn sau khi hấp thu, chất bã, chất xơ, nước, ect.

Lúc này ruột già, hay còn gọi là khung đại tràng vì nó bắt nguồn từ bụng dưới bên phải, chạy dọc lên trên, chạy ngang qua và dạy dọc xuống bụng dưới trái.

Ruột già làm một chuyện rất quan trọng là hấp thu nước ra khỏi dung dịch phân này và di chuyển nó tới hố chậu trái, dung dịch phân này càng ngày càng khô lại, mất nước, cứng hơn và tạo thành cục phân tròn ở cuối ruột già bên trái, theo hình dạng của đại tràng.

Khi phân tích tụ đầy ứ vùng cuối ruột già (trực tràng) làm căng trực tràng, gây kích thích hệ thần kinh ruột, báo thùng phân đã đầy, tới lúc đi đổ.

Lúc này chúng ta sẽ có cảm giác đi ỉa, leo lên bồn cầu nghe chị Hằng live stream và làm chuyện sướng thứ tư của đời người. Chuyện này cần sự giúp đỡ của các cơ vùng chậu, bụng để rặn đẩy cục phân ra ngoài, kết hợp với sự giãn rộng của cơ vòng hậu môn.

Mình dài dòng chuyện cục phân này làm gì, vì nếu bạn không hiểu bạn sẽ không biết vì sao mình bị táo bón.

Khi các bạn không ăn đủ chất xơ, không ăn rau, ăn trái cây, thì phân của các bạn toàn là nước chứ không có cái, nó mất nhiều thời gian hơn để tích tụ đầy các thùng phân, như vậy nó sẽ nằm trong đại tràng lâu hơn, bị hút nước đến cạn kiệt, thành ra nó to đùng cứng ngắc. Người ta mất 2 ngày là đầy, bạn phải 5 ngày, 5 ngày này ruột già nó hút nước thành cục phân cứng như phân dê.

Khi các bạn không uống đủ nước, ruột già phải hút thêm nước bù vào cho cơ thể, làm cho phân càng cứng hơn.

Làm sao biết mình uống đủ nước, dễ ợt, nhìn nước tiểu mình là biết liền, nước tiểu trắng là uống đủ nước, nước tiểu càng vàng đậm là càng thiếu nước. Nước tiểu đỏ thì đi khám bác sĩ liền, còn nước tiều xanh thì đi khám bs mắt.

Mấy đứa nhỏ sau một đợt bệnh có sốt ho hay bị táo bón vì bệnh không ăn uống nhiều, kèm theo sốt cao gây mất nước, không ăn làm phân lâu tích tụ đủ trong ruột già, hai thứ cộng lại  làm tụi nó táo bón, là chuyện bình thường.

Nếu bạn vì bệnh gì, hay uống thuốc làm giảm nhu động ruột, thức ăn và phân sẽ mất nhiều thời gian di chuyển trong ruột, làm hấp thu nước nhiều hơn và lâu hơn, gây táo bón.

Bạn đã hiểu vì sao bs luôn dặn phải ăn nhiều chất xơ, uống nhiều nước, đi cầu thường xuyên để không bị táo bón chưa.

Hãy nhớ là ngồi ỉa cũng phải có phương pháp nhé, không phải muốn ngồi sao là ngồi, thường hai chân phải gác lên cái ghế nhỏ, đầu gối cao hơn hông sẽ giúp ỉa dễ dàng hơn

BỆNH ỈA ĐÙN (ENCOPRESIS)

Hai tháng trước mình khám một cậu bé 10 tuổi tới khám vì đau bụng và tiêu chảy. Mẹ khai con trai tiêu chảy 2-3 lần mỗi ngày lượng ít, hay đau bụng kèm theo, không ói. Khám bụng thì thấy chướng nhẹ, đầy hơi.

Mình lại hỏi mẹ cậu bé có tiền sử táo bón phải không? Mẹ nói táo bón lâu rồi bác sĩ ơi dù cố gắng ăn nhiều rau cải, trái cây, chất xơ, uống nhiều nước. 

Mình lại coi lại hồ sơ cũ thấy khám 6 tháng trước vì táo bón, cho thuốc làm mềm phân Miralax rồi thôi.

Xong mình ngồi xuống giải thích cho mẹ bệnh tình của cậu bé.

Bỏ qua táo bón chức năng do không ăn nhiều chất xơ hay táo bón do các bệnh lý như suy tuyến giáp, bệnh lý đại tràng như Hirschsprung hay do thuốc thì còn một loại táo bón rất thường gặp và khó trị gọi là táo bón do ruột di chuyển chậm (slow transit constipation).

Nếu bạn bị táo bón kéo dài cho dù bạn ăn uống nhiều chất xơ, uống nhiều nước, thì có thể bạn đang bị bệnh táo bón do ruột di chuyển chậm, chiếm khoảng 10-15% các thể loại táo bón.

Người bị bệnh này có khiếm khuyết tại hệ thống thần kinh tự động điều khiển sự co bóp của ruột già (nhu động ruột) làm phân di chuyển rất chậm trong ruột già gây táo bón, xin đọc lại bài táo bón ký sự 1. Lúc này chế độ ăn uống và thuốc làm mềm phân không có tác dụng nhiều.

Khi bạn bị táo bón kéo dài và nặng dù do bất kỳ nguyên nhân gì, ruột già bạn sẽ chứa đầy phân cứng, nhất là vùng cuối ruột già (trực tràng), làm trực tràng dãn rộng kéo dài, sự dãn rộng này làm mất luôn phản xạ đi ị làm bệnh nhân không còn cảm giác đi ị, làm táo bón càng nặng hơn.

Tuy nhiên chúng ta vẫn ăn mỗi ngày, phân mới vẫn được tạo ra, cơ thể vẫn cần phải thải phân ra ngoài, ruột cố gắng co bóp để đẩy phân đi, gây cảm giác đau bụng từng cơn, nhiều phân quá làm ruột đầy hơi, chướng, biếng ăn.

Dù nỗ lực như thế nào, cơ thể cũng không thể nào thải ra được mớ phân cứng tầng tầng lớp lớp như nút cổ chai. Lúc này cơ thể lại tạo ra hiện tượng ỉa đùn (overflow diarrhea). Đó là khi ruột cố gắng đẩy phân đi nhưng không thành, mớ phân lỏng mới tạo ra cố gắng đi lòn lách qua mớ phân cứng cản đường và thải ra ngoài từng lượng nhỏ, cộng thêm bệnh nhân không còn cảm giác đi ị nên sẽ tạo ra tình trạng tiêu chảy lượng nhỏ nhiều lần không tự chủ, hay gọi là ỉa đùn (encopresis).

Nhìn thì giống như tiêu chảy nhưng bản chất là táo bón nặng, tạo ra vô số sự hiểu lầm từ cô giáo, đến ba mẹ, ngay cả đến các bác sĩ nhất là bs gia đình chẩn đoán sai gây điều trị sai. Có khi bs chẩn doán là táo bón nhưng điều trị không thấu đáo, cho uống thuốc mểm phân rồi thôi không tái khám, giải thích. Trong khi đó thuốc mềm phân có hiệu quả rất kém trong các trường hợp táo bón nặng như vầy vì nó không thể nào làm mềm đám phân vừa cứng vừa cũ đang cản đường mà chỉ có tác dụng lên mớ phân mới tạo ra.

Hình kèm theo của bệnh nhân này các bạn thấy toàn bộ ruột già đầy phân và hơi, vùng trực tràng có cục phân cứng to đùng làm dãn trực tràng (khoanh tròn).

Bệnh nhân thì tiêu chảy kéo dài không tự chủ gây cản trở học tập, bạn bè chế nhạo, ảnh hưởng tâm lý gây trầm cảm, tác hại lâu đài nặng nề hơn nhiều so với sự lơ là của ba mẹ và cả bác sĩ. Một bệnh nhân khác của tui bị encopresis kéo dài gây trầm cảm, mẹ phải xin giấy cho học tại nhà (home bound school).

Vì nó đã tồn tại lâu ngày và phức tạp nên điều trị bệnh này cũng cần nhiều thời gian, nỗ lực kiên trì và sự hợp tác của cả gia đình và bác sĩ.

Khám bệnh xong quăng cái toa thuốc làm mềm phân không bao giờ trị đươc bệnh ỉa đùn (encopresis).

ĐIỀU TRỊ ỈA ĐÙN ENCOPRESIS (SOILING)

Ỉa đùn (encopresis) là kết quả của một quá trình  táo bón kéo dài từ giữ phân (stool withholding), tới ứ phân (stool retention) và cuối cùng là ỉa đùn (encopresis with overflow diarrhea).

Thật ra ỉa đùn phức tạp hơn và có nhiều nguyên nhân khác nhau, tuy nhiên bài này mình không nói tới ỉa đùn có nguyên nhân thực thể như có bất thường cấu trúc vùng hậu môn trực tràng, sau mỗ Hirschsprung, bất thường ở hệ thần kinh cột sống, u hay chấn thương cột sống, trẻ bại não, bất thường cơ vòng hậu môn hay cơ vùng chậu.

Trong bài này chủ yếu để cập tới ỉa đùn liên quan tới táo bón kéo dài, là loại thường gặp nhất ở trẻ em.

GIỮ PHÂN:

Giai đoạn này có thể có nhiều nguyên nhân, có thể là hành vi được học tập (learned behavior) hay trong tiềm thức (do đau khi đi ị hay do cách tập đi ị của ba mẹ sai hay quá bạo lực làm thành kinh nghiệm đau khổ cho trẻ). Có khi là do trẻ không đi cầu ở trường do không có thời gian, phòng vệ sinh không sạch, hay không được kín đáo, hoặc trẻ ham chơi nên không đi cầu.

Ứ PHÂN

Giữ phân kéo dài và táo bón sẽ gây ứ phân ở trực tràng và ruột già, làm giảm phản xạ đi cầu và làm táo bón nặng hơn, đau bụng, kém ăn

ỈA ĐÙN 

Đây là giai đoạn cuối gây ra tiêu chảy không tự chủ, làm són phân lỏng nhiều lần trong ngày, nếu kéo dài sẽ làm ảnh hưởng tâm lý, gây cản trở học hành, giảm tự tin (low self-esteem), lo âu, trầm cảm.

ĐIỀU TRỊ ỈA ĐÙN: 

Ỉa đùn là một quá trình kéo dài, phức tạp, nên điều trị gốc rễ cũng là một quá trình kéo dài, thông thường từ 6-24 tháng, đòi hỏi sự kiên trì của cả hai bên gia đình và bác sĩ.

Điều trị ỉa đùn thường có 4 bước, tuy gọi là 4 bước nhưng thật ra được thực hiện song song:

1- GIÁO DỤC

Thiết lập một chế độ ăn nhiểu rau củ, trái cây, ngũ cốc whole grain, uống nhiều nước. Không ăn nhiểu dầu mỡ và nhiều đồ ngọt

Tập thể dục đều đặn vì tập thể dục giúp tăng nhu động ruột, giúp giảm táo bón, mấy bạn ăn xong rồi ngồi bấm điện thoại, vừa mập vừa bón.

2- THÁO NÚT CHẶN DO PHÂN Ứ ĐỌNG – LÀM SẠCH RUỘT

Quá trình này tùy theo mức độ nghiêm trọng của tình trạng ứ phân và tuổi của bệnh nhân mà có nhiều cách, nhưng nếu không giải quyết hết số phân ứ đọng sẽ không cải thiện được tình trạng ỉa đùn

Thông thường tôi dùng thuốc làm mềm phân Miralax liều cao, hoặc các thuốc hay được dùng làm sạch ruột trước khi nội soi. Mình hay dặn bệnh nhân chuẩn bị một cuối tuần không làm chuyện gì quan trong, ở nhà 2 ngày chỉ để đi ỉa. Đôi khi bệnh nhân có quá nhiều phân to cứng làm chặn hết đường ra phải dùng thụt tháo đại tràng (enema) 2 lần/ngày trong 1-2 tuần thì thuốc nhuận trường mới có tác dụng. Ở trẻ nhỏ hơn 10 tuổi không thụt tháo được thì có thể dùng dung dịch bơm trực tràng tuy nhiên hiệu quả kém hơn thụt tháo.

Trong một lần có một bệnh nhân 12 tuổi ứ quá nhiều phân gây hội chứng bán tắc ruột, chúng tôi phải nhập viện đặt ống sonde mũi dạ dày và bơm thuốc golytely suốt gần 3 ngày cho tới khi hết phân ứ trong ruột.

Quá trình này kéo dài có thể vài tuần, nhưng cần thiết để điều trị dứt điểm ỉa đùn.

Sau khi ruột đã sạch hết phân ứ đọng, là tới lúc luyện tập cơ thể có thói quen đi ị đều đặn và duy trì phân mềm.

3- DUY TRÌ PHÂN MỀM

Ruột di chuyển chậm, phân nằm lâu trong ruột già, làm nó cứng hơn và càng nhiều hơn gây táo bón. Nên các bệnh nhân này nên được cho dùng thuốc làm mềm phân, thuốc nhuận trường ngay sau khi tháo sạch hết phân ứ, giúp phân luôn mềm và đi cầu đều đặn.

4- ĐI Ị LÀ SUNG SƯỚNG, NÊN PHẢI LÀM ĐỀU ĐẶN THEO THỜI KHÓA BIỂU.

Tập trẻ có thói quen đi cầu mỗi ngày, thời điểm thích hợp nhất là ngay sau khi ăn, ngày một hai lần khoảng 15-30 phút sau bữa trưa và bữa tối, tập trẻ ngổi đi cầu 10-30 phút, tập trẻ cảm giác và rặn, bé có thật sự đi hay không không hể quan trọng vì đây là luyện tập. PHẢI KHIẾN THỜI GIAN NÀY LÀ THỜI GIAN YÊU THÍCH CỦA TRẺ, không la mắng, không làm trẻ xấu hổ, dùng phần thưởng nhỏ giúp trẻ thích thú hơn với việc đi cầu.

Ông già tui tập sao mà sáng nào cũng đọc báo đi cầu, nên không biết táo bón là gì.

Trước khi trẻ hồi phục phản xạ đi cầu và sự co thắt cơ vòng hậu môn, trẻ sẽ vẫn còn tiếp tục ỉa đùn, nên kiên nhẫn.

Nên chuẩn bị quần áo dự phòng cho trẻ ở trường để tránh trẻ bị xấu hổ, tự ti.

Nên có sự liên hệ tốt với thầy cô để trẻ có thể đi ị khi cần, đôi khi trẻ cần được ị trong phòng vệ sinh kín đáo để không giữ phân vì mắc cỡ.

Trong suốt quá trình này trẻ cần được hỗ trợ về tâm lý, khuyến khích khen thưởng chứ không la mắng. Cha mẹ cần kiên nhẫn và hợp tác với thầy cô giáo.  Đây chính là lý do mà việc điều trị hay thất bại vì cha mẹ không kiên nhẫn, chỉ muốn kết quả liền tay. Rome không phải được xây trong vòng một ngày, nên muốn đi cầu sung sướng cũng không phải một ngày là xong.

Hai bệnh nhân gần nhất của tui, một được để cập trong bài trước thì bà mẹ cực kỳ hợp tác, lắng nghe giải thích và toàn bộ kế hoạch điều trị, thực hiện nghiêm túc. Hai tuần sau không còn đau bụng, ăn uống ngon miệng, hai tuần sau nữa đã đi cầu đều đặn vài lần một tuần, và vẫn tiếp tục cải thiện, 3 tháng sau tái khám.

Bệnh nhân thứ hai bà mẹ lại cực kỳ khó nói chuyện, không hợp tác, không chịu điều trị theo kế hoạch, chỉ muốn kiểu mì ăn liền. Hiện giờ không đi học được, đang muốn học ở nhà. Trường hợp này mình bó tay.

Khi đã hết ỉa đùn, vẫn phải tiếp tục ăn uống lành mạnh, uống nhiểu nước, duy trì thời khóa biểu đi cầu đều đặn, táo bón sẽ tránh xa.

Nguồn: BS Hung Truong